Yalın Alpay
Resimde portre, bir insanın muhakkak bir andaki fizikî görünümünün, yüzün odağa alarak betimlendiği, biçimsel bir tekrar üretimdir. Fotoğrafın kimyasallar aracılığıyla kâğıda basılmasının keşfedilmesinden, yani on dokuzuncu yüzyıldan evvel bir insanın görünüşünü kaydetmenin tek yoludur. Ama o tarihlerde portre, yetenek gerektiren, emek ağır ve değerli bir eser olduğundan çok az kişinin erişebildiği bir temsildir. Değerli ve az bulunabilen bir temsil olan her şey üzere, portre de sırf kendisine işaret eden bir obje olmamış, bilakis oklarını kendi objesinin dışına çevirerek, kolay bir kayıttan ibaret olmak yerine, toplumsal statünün temel göstergelerinden birisine dönüşmüştür. Yani bir kayıt vazifesi görmekle birlikte, aslen ferdî iktidar üretme ödevini üstlenmiştir.
Kişisel iktidar kazandırma özelliğinin, kayıttan daha kıymetli bulunması sayesinde portre, şahısların sahip oldukları fizikî yüz özelliklerinin temsil edilmesinden çok o şahsa manevî faziletler ve fizikî büyüklükler, hoşluklar atfetme zanaatına dönüşür. Kişinin özelliklerinden resme aktarılan bir yolu terk edip, ülkü özellikleri, portresi çizilen şahsa aktarma yoluna dümen kırar. Böylelikle portre sanatında yeni bir tabir de ortaya çıkar: “portrenin, portresi yapılan bireye kendisinden daha çok benzemesi”. Kendi portresini yaptırmak isteyen kişinin, kendisini olduğu haliyle değil, olmak istediği haliyle temsil ettirmesi sonucu, portre sanatı her bir figürün kusurlarının en geriye alınmış, faziletlerinin, yüceliklerinin ve hoşluklarının en uca götürülmüş versiyonlarını üretir olur.
Portreler, fotoğraf ortaya çıkana kadar ressamın değil, ressama sipariş veren müşterinin denetimindeydi. Bu yüzden portrede sanattan çok zanaat baskındı. Çünkü belirli bir hedef için –müşterinin toplum karşısında ferdî iktidarını ve tesir alanını arttırmak– üretiliyorlardı ve sırf bu emeli sağladıklarında başarılı addediliyorlardı. Sanatın sekülerleşmesi ve tabana yayılmasıyla birlikte, hamiler için değil, piyasa için, müşteri siparişi için değil, kendi sanatsal eğilimleri için portre üretilmesine başlanınca bu portre fotoğrafları süratle sanatsallaşmaya başladılar. Artık bir iktidar üretmek maksadından çok, sanatın estetik kıymetlerine tabi oluyorlardı. Müşteri odaklı yaklaşım, yerini sanatçı odaklı yaklaşıma terk ediyordu.
Sanatçı odaklı yaklaşımda, artık portresi yapılacak modelin ya da düşsel kişinin fizikî özelliklerini vermek kadar –belki de ondan çok– o kişinin ruhsal, duygusal, zihinsel özelliklerinin yansıtılması öne geçmiş üzeredir. Aziz ve hoş olanın idealize edilmiş portreleri, artık de mefkureden çok uzaklara düşmüş şahısların iç çatışmalarını, mağlubiyetlerini, güçsüzlüklerini, sefaletlerini öne çıkarmaktadır. Munch‘ün Çığlık serisindeki, Picasso‘nun Mavi ve Pembe Dönemlerindeki fakirlerin ve sirk çalışanlarının, Egon Schiele‘nin deliliğin kıyısındaki korkudan paramparça ruhların –ki çoklukla otoportrelerdi– portreleri makbul olan(lar)ın değil, arzulanmayanların iç dünyalarını betimliyorlardı.
M. K. Perker‘in çoğunlukla hayatlarını yitirmiş bireylerin portrelerinden oluşan Yüz Yüze serisinde, doğal olarak hiçbir portre bir müşterinin siparişi değildir. Burada müşterilerine iktidar inşa etmenin peşine düşmüş bir profesyonel çizer değil, estetik kıymetlerin gerisine takılmış, yeni sanatsal lisanlar arayan bir sanatçı görürüz. Perker Yüz Yüze‘de öznel bir seçki yapmış ve portre modellerini muhtemelen kendisini bir biçimde etkilemiş kamusal figürler ortasından seçmiş. Ancak Türkiye’nin önde gelen mahallî kamusal figürleriyle çeşitli global kamusal figürlerden oluşan bu şahıslar, tek bir kişinin öznel dünyasını yansıtmaktan çok, genel kabul gören isimler oldukları için, Yüz Yüze, direkt kolektif belleğimize bası yapıyor. Burada izleyiciler olarak ne bir iktidar, ne bir statü alımlamasındayız, kendi özel belleğimizin, kolektif bellekle kavuştuğu özel şahısların; özel hayatlarının, özel tarihleriyle ve kamusal edimleriyle bir ortadayız. Tanıdık yüzlerin, pek tanıdık pozlarının Perker yorumlarıyla karşı karşıyayız. Yüz Yüze, kamusal tanınırlığı ve yükü olan kült şahısların, kült fotoğraflarını resim sanatına çeviri eden bir seri.
Natüralist fotoğraf, tuval üzerinde boyayla oluşturduğumuz düzenlemeler yoluyla, bildik dünyayı tanımamızı sağlar. Perker ise Yüz Yüze
Perker’de portreleri çizilen modeller ne fotoğraf öncesi dönemdekiler üzere ne idealize edilmişler, ne de fotoğraf sonrası dönemdekiler üzere iç dünyalarının karanlıklarının peşine düşmüşler. Perker, toplumsal belleklerde iz bırakmış, zihinleri, hisleri, akışları değiştirmiş çeşitli tarihi şahıslardan oluşan bir seçkiyle, kamusal ve özel ömürlerimize olumlu biçimlerde dokunmuş sevecen hislerin, arzulanan nostaljinin, memnunluk veren hata iştiraklerinin esinlediği optimistlik hissini üretiyor. Yüz Yüze, Perker’in seçtiği ama tüm kamuya olumlu anılar armağan etmiş kamusal figürlerin oluşturduğu bir keyifli geçmiş antolojisi.
Serinin ve standın ismi olan Yüz Yüze, bana nazaran ironik bir davet misyonundadır. Zira portre sanatının ne fotoğraf öncesindeki, ne de fotoğraf sonrasındaki ana akım ödevlerine uymaz. Ne portresini ürettiği şahıslara fazladan bir iktidar devşirmekte, ne de onların iç dünyalarını afişe etmeye çalışmaktadır. Bu iki ana akım ödevin de dışına çıkarak, kamusal ve özel belleklerde imtiyazlı yerler edinmiş kült şahısların kült fotoğraflarında verdikleri pozları yani gündelik hayatlarındaki değil, personalarını öne çıkardıkları hallerini siyah beyaz akrilik çizimler olarak tekrar üretir. Yani modellerin yüzlerinden çok maskelerini görürüz.
Belli tarihi devirleri anımsatan sembolik figürlerden oluşan Yüz Yüze seçkisi, gücünü sırf modellerin kendilerinden ve kişiliklerinden değil, birebir vakitte portre modellerinin anımsattıkları, anıştırdıkları sosyolojiden alır. Portreleri yapılmak için seçilmiş bireyler, toplumsal alaka ağlarının hudut uçlarına dokunan bireylerdir. Münir Özkul ve Hababam Sınıfı pek çok izleyicinin lise yıllarına, Küçük Prens’in muharriri Antoine de Saint-Exupéry tıpkı kitlenin çocukluk yıllarına, Yaşar Kemal yetişkinlik periyoduna, Oğuz Atay yalnızlıklara, toplumla zıt düşülen periyotlara, Chuck Palahniuk yeraltı hislerine, Cüneyt Arkın haksızlıklarla uğraşlara, Halide Edip Türkiye’nin kuruluşuna, kuruluştaki ideolojik fikir ayrılıklarına, Sadri Alışık nostaljiye yapan göndermeler sağlar. Bu yüzden, Yüz Yüze‘nin portreleri, ruhsal bir hafriyattan çok, sosyolojik bir anımsayışa yakındır. Ancak bu sosyolojik anımsayış, stant için seçilen modellerin toplumu genel olarak etkilemeleri kadar, bireylere de tek tek derinden etkimiş olmalarından dolayı dolaylı bir ruhsal tesir de yaratır ve bu güçlü bir tesirdir.
Resimlerinde her vakit çizgiyi ön planda tutan Perker, dünyayı konturlar aracılığıyla görür ve şahıslarını, mimari yapılarını, doğayı birbirlerinden konturlarla net bir biçimde ayırır. Varlıklar bu bariz konturlarla, etraflarıyla kendileri ortasına hudut çekerler. Eşyalar, beşerler birbirlerinin içine geçmezler, birer kendinde varlık olarak dünyaya katılırlar. Bu seçim bana özcü yaklaşımı anımsatıyor; sonuçta, dünyadan mutlak bir formda farklı tutulabilen bir varlık, dünya ile ortasına ontolojik bir farklılık koymuş olmalı. Ve bu ontolojik farklılığın dengeli olabilmesi için de, yani bir varlığın, bir öbür varlıkla net bir biçimde ayrılabilmesinin sürekliliğinin sağlanabilmesi için de, onun, onu kendisi kılan bir özgün öz’e ihtiyaç duymalı. Bu yüzden Perker’in portreleri birer öze sahiptirler. Bu durum, onların çoklu yorumlara açılmalarına set çeker. Perker, tıpkı fotoğraflarında çizdiği konturlarla varlıklar ortasına set çektiği üzere, portrelerini de kamusal bir özle sarmalayarak, onların izleyiciler tarafından farklı biçimlerde yorumlanmalarına da ret verir. Cüneyt Arkın, Cüneyt Arkın öz’ündedir; bir genç delikanlı olarak alımlanmaz. Halide Edip, Halide Edip öz’ündedir; iç dünyasına yuvarlanmış umutsuz bir genç bayan olarak yorumlanmaz. Chuck Palahniuk, Chuck Palahniuk öz’ündedir; bir üstün kahraman olarak yorumlanmaya açıklığını sürdürmez.
Perker’in Yüz Yüze serisinde ışık, büyük oranda direkt modellerin yüzüne vurmaktadır. Yüzü karanlıkta kalmış Oğuz Atay üzere örnekler azınlıktır. Aydınlanmış bu yüzler, saklayacak bir şeyleri olmayan, iç dünyalarında çelişkiler, tedirginlikler, tekinsizlikler yaşamayan ruhları anıştırırlar. Işığın bir tesiri olarak yüzlerin genelinde boşluklar hükümran olmuş taramalar bu boşlukları çevrelemişlerdir.
Resimlerine rengin dahil olmadığı Yüz Yüze standı, siyah beyaz tercihiyle, yapıtların nostaljik duruşlarını güçlendirir.
Kompozisyonların, Perker’in kendi üretiminden çok, model aldığı fotoğraflardan elde ettiği düzenlemeleri yeniden-üretmesinden doğduğu bu fotoğraflarda geçmişe duyulan hürmet öne çıkar. Kompozisyonların baştan kurulması, serinin ana fikrine karşıt düşeceğinden, düzenlemeler kült fotoğrafların orijinallerindeki halleri korunarak gerçekleştirilmiştir.
Yüz Yüze, kamusal ve ferdî olarak bize çok tanıdık kurucu figürlerin, herkes tarafından çok bilinen fotoğraflarıyla ürettikleri kült personalarının, bir seçki çerçevesinde aşikâr bir çizim tekniği dolayımında bir ser(g)i olarak üretildikleri, direkt sosyolojik, dolaylı ruhsal lakin her halükarda derinden tesir bırakan bir portreler antolojisi. Ve M. K. Perker de bu antolojinin hem küratörü hem de sanatkarı.
* M. Kutlukhan Perker’in “Yüz Yüze / Face to Face” başlıklı standı, Beyoğlu Sıraselviler Caddesi No: 85/A adresindeki Pilot Galeri’de 14 Eylül-4 Kasım ortasında açık olacak.
Bir önceki yazımız olan Fatih Erbakan'dan "Türkiye şeriat ile yönetilsin istiyor musunuz?" sorusuna karşılık başlıklı makalemizde Erbakan ve İfade hakkında bilgiler verilmektedir.
