Öykü Altuntaş
Bu haber BBC Türkçe’de ilk olarak 18 Mayıs 2018’de yayımlanmıştı
1980’de halk ortasında “cüzzam” olarak bilinen lepra üzerine çalışacak bir yardımcı arayan Prof. Dr. Türkan Saylan’ın meslektaşı Müeyyet Perk, yeni mezun hemşire Ayşe Yüksel’i arar. Akademisyenlik imtihanlarına hazırlanan genç bayan “Hayır” der.
Ayşe Yüksel, gelen ısrarlı aramalar sonrası, “Müeyyet Hocam siz söyleyemiyorsunuz herhalde, ben gidip söyleyeyim” diyerek Türkan Saylan’ın odasının yolunu meblağ.
İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’ndeki odanın kapısı sonuna kadar açıktır. Yazmalı perdeleri, yerdeki Anadolu kilimi, masasındaki maden emekçisi heykeli, telefon ile konuşması, hemşire, tabip ve hastalarıyla olan bağlantısı Yüksel’i şaşırtır:
“O güne kadar bir profesör tabipte görmediğim şeylerdi. ‘Hayır’ demeye gittiğim odasında ‘Evet’ dedim. Hiçbir vakit da pişman olmadım.”
Türkan Saylan’ın Ayşe Yüksel’le olan hoca öğrenci münasebeti, 30 yıllık sıkı bir yol arkadaşlığına, yalnızca lepraya değil, bu hastalığa yakalananların toplumda yaşadığı toplumsal dışlanmaya karşı da kuvvetli bir çabaya dönüşür.
1983’te Van’da bir göçer obasında çalışmalarını sürdürürken
Lepra konusunda sorumluluk almak istedi
Tıp fakültesi öğrencisiyken evlenen Türkan Saylan, birinci çocuğuna gebeyken ders için Bakırköy Ruh ve Hudut Hastalıkları Hastanesi’ni ziyarete sarfiyat. Gördüklerinden çok etkilendiğini düşünürken bahçe duvarının dış tarafındaki lepra servisindeki hastalar dikkatini çeker.
Ayşe Yüksel’in Saylan’dan dinlediği anıları şöyle:
“Türkan Hoca ve arkadaşlarına hastalara dokunmamaları ve uzaktan bakmaları söylenmiş. Türkan Hoca çok şaşırmış – ‘Bir tabip olarak neden dokunmayalım’ diye! O gün karar vermiş, ilerde bir gün bu husus ile uğraşacağına. Mezun olmuş, çocuklarını büyütmüş, cildiye uzmanı olmuş. Artık vakti geldi diyerek İngiltere’ye lepra konusunu öğrenmeye gitmiş. Bir yıl sonra Türkiye’ye dönerek Sıhhat Bakanlığı’na müracaat edip, lepra konusunda sorumluluk almak istediğini söylemiş.”
“1958 yılıydı. Bakırköy Akıl Hastanesi’ni görmeye gitmiştik. Çırılçıplak, düzgünleşme talihi olmayan, bakımsız, sahipsiz birçok insan parmaklıkların gerisindeydi. Cüzzamlılar pavyonuna giderken, ‘Sakın yaklaşmayın, ellerinizi değdirmeyin, uzak durun’ diye uyarıyorlardı bizi. Bu bana çok aykırı geldi birden. Hayvanat bahçesine mi gidiyoruz?“
Türkan Saylan‘ın“Güneş Umuttan Artık Doğar“ adlı kitabından
1983’te Van’da bir göçer obasında çalışmalarını sürdürürken
Saylan kimsenin ilgilenmek istemediği bir hususta istekli olunca, 28’inci Lepra Servisi’nin sorumlu tabibi yapılır. İstanbul Tıp Fakültesi’nde cildiye alanında öğretim üyesi olarak misyonunu sürdürür.
Yüksel ve Saylan’ın da ortalarında olduğu grup, 1983-1995 yılları ortasında Sıhhat Bakanlığı-Emmaus işbirliği ile başta Van olmak üzere lepranın var olduğu bütün vilayetler, ilçeler köyler taranarak, hasta ve yakınlarına ulaşır.
Tıbbı ve cerrahi tedavileri yapılır, fizikî ve toplumsal rehabilitasyonları sağlanır.
- Türkan Saylan, 1976’da Cüzzamla Savaş Derneği’ni (CSD) 1980 yılında İstanbul Üniversitesi Lepra Araştırma ve Uygulama Merkezi’ni kurdu,
- Merkez, 1981’de İstanbul Lepra Hastanesi ismiyle açıldı,
- Saylan, Sıhhat Bakanlığı ve Tıp Fakültesi’nden hemşire, doktor ve işçi sağlamaya çalıştı. Lepra hastalarının binlerce çocuğunun okutulması için çabaladı. Hemşire, tabip, mühendis olmalarını destekledi,
- Onun eforları sonucu Dünya Sıhhat Örgütü (WHO) Türkiye’yi “lepranın çok azaldığı” ülkelerden ilan etti,
- Saylan, 1986’da Hindistan’da Memleketler arası Gandhi Ödülü’ne layık görüldü.
Türkan Saylan’ın lepra çalışmaları sırasında çekilen fotoğraf
‘İnandığı husustan asla vazgeçmezdi’
Saylan, bilhassa lepralı hastaların hayatına kattığı toplumsal dayanaklar ile yaşadıkları stigmayı yok etti.
1986 yılında Hindistan’da Gandhi Ödülü’nü alan birinci bayan oldu.
2002 yılında emekli oldu ve CSD Lideri olarak vefatına kadar vazife yaptı.
Türkan Saylan ve Ayşe Yüksel, lepra çalışmaları sırasında Anadolu’da çocukların ve bayanların eğitimdeki eşitsizliklerine birebir şahit oldu.
“‘Herşeyi devletten beklememek gerek’ diyerek eğitimde eşitliği sağlamayı kendisine misyon edindi. ‘Bu ülkede üniversite bitirip meslek sahibi olan her bayanın Cumhuriyet’e borcu var’ sıkıntısı.
“İnandığı ve yapmak istediği bir husustan asla vazgeçmez, sonuçlanana kadar da uğraşırdı. Mertti, kimseden çekinmezdi. Cumhurbaşkanı’na, Başbakan‘a, milletvekillerine mektup muharrir, telefon eder, tekliflerini söylerdi. Söylediği işlerin takipçisi olurdu. Hesap sorardı.
“Anadolu’da cüzzam hastalarının perişan durumda olan çocuklarını okutmaya, onlara okul, burs bulmaya çalışıyordum. Birçok Kürt kökenli, kırsal alan kökenliydiler. O vakit kimi beşerler bana, ‘Hoca Hanım, bu çocukları neden okutuyorsunuz, bunlar büyüyüp bize silah çekecekler‘ derlerdi. ‘Hayır, onlar okuyup öğretmen olacak, hekim olacak, bu bölgelere hizmet götürecek, bu insanları aydınlatacak. Asıl okumadıkları, bilmedikleri için terörist oluyorlar‘ diye cevaplar, bu ön yargılara üzülürdüm...”
ÇYDD nasıl doğdu?
1995’te periyodun ÇYDD Lideri Türkan Saylan bir toplantının açılış konuşmasını yapıyor.
1989’da kurulan dernek, şu ana dek 68 bine yakın kız çocuğuna eğitim dayanağı verdi.
Derneğin şimdiki lideri Prof. Dr. Aysel Çelikel, “Bugün kızların okullaşma oranının yüzde 98’lere ulaştığı belirtiliyor. Şayet bu sayı doğruysa, bizim bunda hissemiz büyük” diyor.
ÇYDD, Psikiyatri uzmanı Aysel Ekşi’nin bir ortaya getirdiği, birden fazla devlet memuru ve üniversite hocalarından oluşan bir grup tarafından kuruldu.
“Saylan’ın öncü rol üstlendiği ÇYDD, bir takım çalışmasıydı. 9 idare heyeti üyesi ve 9 yedek üye, Anadolu’nun dört bir köşesinde çalışmalar yürüttük. Birinci projemiz, toplumun eğitim seviyesini yükseltmekti. Kız çocuklarının burslarla okula teşviki için bir eğitim programı hazırladık. Kız çocukları genelde devletin yatılı bölge okullarında okuyor, aileler de verilen burstan faydalandığı için eğitim onlara yük olmuyordu.”
108 bine yakın öğrenciye burs
Dernek, 28 yılda 108 bine yakın öğrenci okuttu. Bu öğrencilerin birden fazla 6-8 yıla kadar devamlı dayanak aldı.
Aysel Çelikel, vazifesi devraldığı Türkan Saylan’ın “karizmatik kişiliği ve topluma hizmet aşkıyla” derneği nasıl büyüttüğüne yakından şahit olacaktı:
“Her kesitten beşere yardım etmeyi vazife bilmişti. Bayan kütüphanesi açılacaksa ona koşardı. Genelev bayanlarının sigortalı olması için bir kanun teklifi hazırlamıştık bir arada.
“Sağlıktan aileye oburlarının her meselesiyle ilgilenirdi. Atatürk Cumhuriyeti’nin uygar uluslar çizgisine gelmesini yürekten isteyen bir vatanseverdi. Vaktini daima üretken bir halde kullandı.”
ÇYDD Lideri hukukçu Aysel Çelikel, Türkan Saylan’la bir arada derneğin kuran çekirdek takımdaydı.
ÇYDD Lideri: Cumhurbaşkanı’nın bahsettiği kumpas bize esasen kurulmuştu
2009 yılında “Ergenekon” ismi verilen soruşturma hem ÇYDD hem de Türkan Saylan için bir dönüm noktası olacaktı.
İstanbul’da 90 kişi gözaltına alınırken, ülke çapında 90’dan fazla şubesi olan ÇYDD Genel Merkezi ile Türkan Saylan’ın meskenine baskın düzenlendi. Burs verilen öğrenciler ile üyelerin listesi dahil kimi evraklara el konuldu.
İsnat edilen cürüm, “Ergenekon Silahlı Terör Örgütü’ne üye olmak”tı.
ÇYDD’nin Van Şubesi İdare Konseyi üyesi Prof. Dr. Ayşe Yüksel, gözaltına alınan üç dernek yöneticisinden biriydi.
“Neyle suçlayacaklarını bilemediler, topladıkları bilgisayarlardaki CD’lere geçersiz kanıtlar monte ederek bu davaları açtılar. Dernek ve onun başında olan Türkan Saylan güya gayriahlâki işler yapıyormuş, halkın verdiği bursları terör örgütlerine veriyor ve Türkiye aleyhine çalışıyormuş üzere bir hava vermek istediler.
“Terör örgütlerine yardım etmek bizim aklımızdan geçmezdi ancak kalkınmakta olan öncelikli yörelerin başında Doğu ve Güneydoğu geliyordu. Devletin siyaseti da buydu: Terörü önlemek için oradaki toplumsal ve kültürel hayatı geliştirmek. Bu kapsamda ÇYDD oradaki öğrencilere burs veriyordu. Bu çok doğal bir olay.
“ABD’ye CD’leri gönderip özel raporlar getirdik. Uzman raporlarıyla da tespit edildi: CD’ler açılmış, içine yeni bilgiler konulmuş ve tekrar kapatılmış. Tarih ve saatleri de yazıyordu. Türkiye’deki uzmanlardan da bu raporları alıp mahkemeye sunduk.
“Bunlar, FETÖ’cülerin suçlamalarıydı. Kumpas olduğu anlaşılınca aslında her şey düzeldi ve merak ettik. Cumhurbaşkanı (Recep Tayyip Erdoğan), ‘Bana kumpas kuruldu’ dediğinde, birebir kumpas daha evvel bize de kurulmuştu aslında.”
Ergenekon soruşturmaları kapsamında gözaltına alınan ÇYDD yöneticileri Filiz Meriçli, Ayşe Yüksel ve Avukat Parıltı Gerçel, daha sonra beraat etti.
‘Cumhurbaşkanı, ‘Ben bu davanın savcısıyım’ dememiş miydi?’
Peki ÇYDD’yi kim, neden gaye aldı? Aysel Çelikel’in karşılığı şöyle:
“Bu davalar açıldığı vakit, yargıçlar ve savcıların Fethullah Gülen yanlısı oldukları meydana çıktı lakin zati siyasal iktidarla birlikte çalışıyorlardı. İktidar da birebir kanıları paylaşıyordu. Bunlar nasıl yargıyı, polisi ele geçirdiler? ‘Ben bu davanın savcısıyım’ dememiş miydi, Cumhurbaşkanı? O yüzden Ergenekon ve Balyoz davaları tıpkı vakitte siyasal iktidarın davalarıdır.
” ‘Ama biz aldandık’ denebiliyor. Yeniden siyasi iktidar, bürokrasi ve bakanlıklar bize karşı tavırlarını sürdürüyorlar. Vergi borcumuz varmış üzere bize davalar açılması bundan.”
Çelikel’e nazaran Türkan Saylan’ın Türkiye toplumunun hafızasındaki yeri baki:
“Ergenekon felaketinden kurtulmamız çok uzun sürdü. Pek çok kişi ‘Acaba?’ sorusunu sordu. Hakikat olmadığını bildiğimiz için üzüldük fakat etkilenmedik. Esasen kaybetmemiştik fakat o denli olduysa da, prestijimizi tekrar kazandık.
Çelikel, “ÇYDD’ye evvelden kurumsal takviye fazlaydı. Artık bunlar yok lakin toplumun dayanağı inanılmayacak kadar güçlü” diyor ve ekliyor:
“Görüyorlar, biz her kesite hitap ediyor, yardım ediyoruz. Yaptığımız işin insani, kültürel bir tarafı var, bir de Atatürkçülük tarafı var. Bizim gayemiz, özgür, dini inancı da olan birebir vakitte laikliğin bedelinin farkında olan beşerler yetiştirmek. Çok yeterli bir yerde duruyoruz, bunu da gurur duyarak söylüyorum.”
‘Bu yaşta kızamık olacak hâlim yok ya!’
Babasının “At kız” dediği Türkan Saylan, toplumun bir bölümü için korkusuz bir eğitim – halk sıhhati savaşçısı ve Atatürkçü çağdaş bir devrimciyken, kimileri onu “darbeci” ve “İslam karşıtı” ilan etti.
Gençlik yıllarında şimdi oğluna hamileyken tüberküloza yakalanan Türkan Saylan’ın 1986’da yakalandığı ve tedavi olduğu kanser hastalığı, yıllar sonra tekrar nüksedip ileri evreye geçti. Saylan ömrünün 25 yılını kanser tedavisiyle geçirdi.
Yakınlarının değişiyle “sıradan bir hasta olarak tedavi oldu ve işini hiç aksatmadı”.
Ergenekon baskınlarıyla meskeninde 7 saate yakın arama yapıldığında, nükseden kanseri karaciğerini de vuran Saylan’ın tedavisi sürüyordu.
Son iletisi da “Bana düşen tüm misyonları yerine getirdim; vefata hazırım” olacaktı.
Bundan kısa müddet sonra, 30 yıllık yoldaşı Ayşe Yüksel Türkan Hocası’na veda etmesine neden olan göğüs kanseri teşhisini, bu sefer kendisi için koyacaktı.
Halk sıhhati için on yıllar uzunluğu ortak uğraş veren Türkan Saylan ve Ayşe Yüksel’in bir arada son fotoğraflarından biri.
“Türkan Hoca biz üzülmeyelim diye ‘Bu yaşta kızamık olacak halim yok ya” demişti.O kelamı hiç unutmadım.
“Her yıl denetim olmama karşın Ergenekon süreci, tutuklanmam, Türkan Hocamızı kaybetmek üzere nedenlerden olsa gerek, meme kanseri teşhisini kendi kendime koydum.
“Hemen aklıma Türkan Hoca’nın kelamı geldi. Ben de birebirini kendime söyleyerek yaşama devam ettim. Doğal ki teşhis konduğu günler de herkes fizikî olarak da, karakter olarak da Türkan Hoca’ya çok benzediğimi söylediler. ‘Bari meme kanserinde benzemeseydin‘ dediler.“
Bir önceki yazımız olan Sinan Oğan, Ahmet Davutoğlu ile görüştü başlıklı makalemizi de okumanızı öneririz.
